Шаблоны Joomla 2.5 здесь: http://joomla25.ru/shablony/

ЧУЛАЗЫ АМ-ДАА ХЫП ТУРАР



«?ст???рээ-2016» дириг х?гж?м болгаш шажынны? б?г?-делегей фестивалы             

Бо-ла болгай арыг, кыла? суглуг, шапкын Чадаана. Чай санында дириг х?гж?мге ынактар, шажынны х?нд?леп, с?з?ктеп  чоруур кижилер оо? эриинге чыглып кээри ча?чыл апарган. Чадаананы? ол чарыынче кешкеш, дыттыг арга иштинче халдып кирип келдивис. «?ст???рээ» фестивалыны? лагерини?, м??г\лер ышкаш, х?й янзы ??н?г майгыннары чаптыла берген болду.

Бистерни, «Шын» солунну? ажылдакчыларын коллегавыс, «Центр Азии» солунну? кол редактору, Россияны? Журналистер эвилелини? Тывада салбырыны? баштаар черини? даргазы Надежда Антуфьева ??р?шк?л?г уткуп ап, орук-суур менди чаагай чедип келгенивис дээш байыр чедирип, уткуп тур. Майгыннарывыс тигер черивисти ?скелерге алыспас дээш Надежда Мухарбековна ээлеп, карактап турган болду. Коллегаларывыс-биле кожалаштыр хонуп алдывыс.

Кежээ байырлыг ажыдыышкынны? шагын манап, сактыышкыннарга б?ргеди берип-тир мен. «?ст???рээ» фестивалын солун арнынга чырыдып каш-даа удаа келгенимни сактып ор мен. Х?йн? х?лзедип, ди?миредип турган фестиваль-ла болгай. К?р?не филармониязыны? баарынга иштики-даштыкы чурттардан келген х?гж?мч?лерни олурткан он ажыг автобустар, х?й санныг чиик автомашиналар чыскаалыпкан. Ында-мында ыры-х?гж?м ?н? ча?гыланган, каткы-х?г, чугаа-соот шуут хайымныг. Чыылганнарны? аразында буурул баштыг хоочуннар-даа, омак-сергек аныяктар-даа эмгежок. Ак, сарыг, кара кештиг кымнарны чок дээр. Чугаа-домак каш янзы дылдарда чоруп турза-даа, утказы очулга чокка билдингир. Сонуургалы ча?гыс, ч?д?лге-с?з?кт?г улус чыглып келгени илде?. Мыя аразында сарыг баштыг, чи?гежек дурт-сынныг аныяк эр – «караванны?» башты?чызы бурунгаар айтып холун чаярга, дистинишкен машиналар шимчеп ?н?п турганы караамга к?ст?п келди.  

1980  чылдарны?  ортан ?езинде Тываны? Улусту? артизи Алексей Боктаевич Чыргал-оол даргалаан Тываны? Композиторлар эвилелини? хуралынга аныяк композиторларны? ?м?нээзинден оларны? чогаадыкчы ажыл-ижини? ш?г?мч?лелинге харыы берип, с?с ап турган дидим оолак  Игорь Дулуш «Yст???рээ» фестивалыны? ?ндезилекчизи ол 

ышкажыл деп ынчан база катап ону танып, билип алганым ол.

 Эге баштайгы фестивальчы чылдардан бээр ам 17 чыл эрткени бо. Т?левилелди? автору, фестивальчы идеяны? эгелекчизи Игорь Дулуш  туружун салбаан хевээр. Оо? амыдыралында э? кол к?зели б?ткен. Yст???рээ катап тургустунган, ол улам сайзырап, улгадып турар. Фестивальды? 15 чылдаанында ол салдынган сорулга чедип алдынган дээш, ону хаар деп бодап, ол дугайында чонга чарлаан. Ынчалза-даа Тыва Республиканы? Чазааны? Даргазы Ш.В.Кара-оол фестивальды уламчылаар шиитпирни х?лээп алган. Чон ону ??р?шк?л??-биле деткээн, ч?ге дизе Yст???рээ комплекизини? тудуу ам-даа уламчылаар, кылыр ажылдар ам-даа х?й, бети-кыдыы Чадаана эриин чаагайжыдары дээш, салдынган сорулгалар улуг. «Эгелээнин эчизинге чедирер», «Ушкарганнай аалынга чедирер» деп ?гбелеривисти? мерген с?стери бар болгай, ону канчап ажыр базар боор, Игорь Дулуш чонуну? мурнунга эгелеп каан херээн 

уламчылап кирипкен. Ча?гыс чер-чурттуглары, чону ол дээш а?аа м?гейип, бедик х?нд?ткелди к?рг?з?п чоруур. Игорь Дулуш каяа-даа чоруурга, ыла?гыя Чадаанага ону беш бастырбас, 

кижи б?р?з? хол тутчуп амырлажып-мендилежир, куспактаар, ажыл-ижин болгаш ал-бодуну? кадыкшылын айтырып чугаалажыр. Буянныг ??ле-херекти эгелээш, эки ?ре-т??нелди чедип 

ап, ажыл-иште депшип, алдарлыг атты чедип алган-даа бол, Игорь Дыртык-оолович кончуургап, билииргеп, «сылдысталбаан». Оо? ыдык к?зелини? боттанырынга, ажыл-херээни? 

чогуп-б?д?п турарында чонуну? ачы-дузазы, Тыва Чазакты? деткимчези канчаар-даа аажок улуг дээрзин ол билир. «Чонну? сагыш-сеткили-биле ойнап болбас» деп ол чугаалап чоруур. 

«Алдыы-Х?рээ дээш Шериг-оол Дизижикович Ооржакка, Yст???рээ дээш Сергей К?ж?гетович Шойгуга, Чадаананы? х?гж?лде-сайзыралы база «Yст???рээ» фестивалынга ийиги тынышты бергени дээш, бедик шынарлыг аппаратуралыг болурунга дузазы дээш Шолбан Валерьевич Кара-оолга м?гейип, ??р?п четтиргенивисти чонум болгаш бодум ?м?нээмден илередип чор мен» — деп оо? чугаалап турганын ды?нааннар кайы х?й.

«Yст???рээ-2016» фестивальды чогуур де?нелге эрттирер дээш, И.Д.Дулушту? удуртуп турары к?р?не филармониязыны? коллективини? кежиг?ннери он бир хонук бурунгаар-ла Чадаанага чедип кээп, белеткел ажылдарын эгелээн. Оларга Красноярск хоорайдан келген аныяктар, Чадаана хоорайны? чурттакчылары катчып, ажыл-ишти кылчы берген. Электри шугумун ш?й?п, чырыкты киирген, улуг сценаны тургускан, арыгланып-чиигенир туалеттерни тургускан, чемненир кафени ажыткан дээш, каракка эскертинмес ?ске-даа х?й ажыл-

дарны олар кылган. 

Фестивальды? оргкомитеди 88 кижи составтыг. ТР-ни? б?г? яамылары болгаш ?ске-даа албан черлерини? т?лээлери олче кирип турар. Фестивальчыларга б?г?-ле таарымчалыг байдал-

дарны тургузар дээш, оргкомитет к?жениишкинниг ажылдаанын демдеглезе чогуур. КАИ, ИХЯ ажылдакчылары, Онза байдалдар яамызы, Культура яамызы, эмчилер, ?ртч?лер, камгалакчылар бир демниин к?рг?з?п, быжыг корум-чурум болгаш айыыл чок чорукту хандырар дээш, чогуур хемчеглерни алган. Бо чылын фестиваль ?езинде Чадаанага арага аймаан садарын хорааны оо? эки эртеринге улуг д?г?м болганы чугаажок. 

«Yст???рээ» фестивалынга бир дугаар кээп турарларга Игорь Дыртык-оолович микрофон дамчыштыр оо? т??г?з?нге хамаарыштыр тайылбырны кылды. ?ст???рээни? ханаларыны? 

бузундулары сиген склады апарган, ону долгандыр девискээрни чашпан тудуп чий берген турган. 1930 чылдарны? репрессиязынга х?рээни? б?г? ламалары таварышкан, х?рээ боду узуткаттынган, ынчалза-даа оо? ханалары ?регдээшкинни ажып эртип, хевээр арткан. Х?рээни? эрги ханалары ам-даа ыглашпышаан, оо? чулазы ам-даа хып турар болганда, оо? к?ч??ж?, берип турар энергиязы бедик хевээр. 

Буянныг ??ле кылып чораан лама башкылар н?г?лдедип, дорамчыладып, амы-тынындан чарылган. Ча?гыс лама башкыны? артында оо? б?г? аймак чону бар болгай, д?рг?л-т?рели, ?г-б?лези, ажы-т?л? турган болгай. Оларны? ажы-т?лдери шупту каржы дорамчылалды к?р?п, ??ренип, эртем-билиг чедип алыр арга чок болуп, ылап ат-сывын чажырып чурттаар ужурга таварышкан. Ч?гле 2007 чылда Тыва к?р?нени? ?ндезилекчизи Монгуш Буян-Бадыргыны? адын агарткан. Ол буянныг ??ле-херекти Тываны? Башты?ы Шолбан Кара-оолду? чарлыы-биле боттандырган. 2008 чылда ТАР-ны? Чазааны? тос кежиг?ннерини? адын агарткан. Мындыг хан-чинниг ??лгедиглер кажан-даа катаптавазын, чонувус эптиг-демниг болуп, бот-боттарын камгалап, карактажып чорзун, херек апарганда шыдамыын к?рг?з?п, адаан-?жээн ?нд?рбейн, болур-чогууру-биле дугуржулгаларны чедип ап чорзун, чонну? хостуг сагыш-сеткили кажан-даа кызагдалга таварышпазын дээш, «Yст???рээ» фестивалын эрттирип турарыны? ужуру-даа ында. Ол дугайында фестиваль санында х?гж?мч?лер ойнап, ыраажылар ырлап келген. Т??нелинде чаа, чараш х?рээ туттунган. Эрги х?рээ кандыг турган-дыр шак-ла ындыг т?левилелди ат-сураглыг архитектор Хаславская тургускан. Yст???рээни? тудуунга Тываны? б?г? кожууннарыны? чону киришкенин Игорь Дулуш допчузу-биле таныштырды. «Тываны? ат-сураглыг х?гж?мч?лерни? ма?аа кээп, чонунга аян тудуп турганы кажан-даа уттундурбас. Дыка х?й х?гж?мч?лер «?ске оранче» чоруй барганы хомуданчыг. Yст???рээ дээш сагыш-сеткили аарып чораан С?лдем башкы б?г?н бисти? аравыста чок. Ко?гар-оол Ондар, Александр Саржат-оол, Чечен-оол Монгуш дээн ышкаш Тываны? ховар оолдарын ам Yст???рээге к?рбес бис. Ынчалза-даа оларны? дугайында кажан-даа утпас бис, оларны? ырлары, сыгыт-х??мейи ч?ректеривиске м??геде ча?гыланып  артар. Ынчангаш б?г?н бо шакта «Yст???рээ-2016» дириг х?г ж?мн?? болгаш шажынны? фестивалын ажыттынган деп чарладым!» — дээш, Игорь Дулуш сценаже Кызылды? уран ч??л колледжизини? «Ча?гы-Хая» б?л??н чалапты. 

Бо «Ча?гы-Хая» б?л?ктен дыка х?й ат-сураглыг артистер, х??мейжилер ?нгенин сагын-дырары артык эвес боор. Уран ч??л колледжизи, шынап-ла, бисти? уран ч??лд?? мастерле-

рин дарганнаар чер. Ол келир ?еде ат-сураглыг консерватория, академия апаар боор дээрзинге б?з?рел улуг. Бо удаада база чараш тыва хептерлиг сургуул оолдар сагыш-сеткилди 

х?лзедир сыгыт биле х??мей ийини «с?мелештирип», ч?ректерже «согуннарын» ужуктуруптулар:

Эне-Сайым, Саян-Та?дым

Эг??р шагдан чуртум ч?ве.

Эриг, хоюг сыгыт, х??мей

Эг??р шагдан ырым ч?ве.

Тывалар  чер-чуртувусту шаг-шаандан камгалап-карактап, хайыралап чоруур чон бис. ?гбелеривистен салгал дамчып келген езу-ча?чылдарывысты, ч?д?лге-с?з??в?ст? ыдыктап арткан бис. Сыгыт, каргыраа, х??мейни? б?г? аян, хевирин камгалап арттырып алган делегейде кара ча?гыс чон бис. 

Тыва – х??мей чурту. Мээ? бо с?стеримни бадыткаан ышкаш, сценаже ?нген х??мейжи б?р?з? тергиин к??селдези-биле хамыкты кайгадып тур. Ол дээрге Чадаана хоорайдан 

Алдын-Херел Иргит, Аганак Монгуш, Шолбан Ооржак, М??г?н-оол Монгуш база Кызылдан Мундукай Лопсан олар-дыр. Кайызы-даа эзе?гилээр, борба?надыр дээш, х??мейни? б?г? хевир-

лерин к??седир оолдар-дыр, ынчалза-даа М??г?н-оол Монгуш ат-сураглыг Геннадий Тумат ышкаш «киштедиптерге» к?р?кч?лер шуут кайгап кагдывыс. Мындыг чаа сылдыстарны илередип, тыварынга «Yст???рээ» фестивалы улуг рольду ойнап турарын амыдырал бадыткап тур. «Амырга-Моос»  б?л??н?? аныяктарыны?, «Ке?гирге» б?л??н?? бичии оолдарыны? (Чадаана) ойнаарын, х??мей-сыгыдын таалап ды?нааш, ?скелерни ды?наарга, чалгааранчыг апаар де. Ынчанмайн кан чаар, бистер, тывалар, ч?гле тергиин х??мей ды?нап 

амдажаан-на болгай бис. 

Чеди-Х?л кожуундан «Сайзырал» б?л??, Каа-Хем кожуундан «С?лде» б?л??, Улан-Удэден «Салгал» б?л??н?? оолдарыны? ырлаарын магададывыс.Аалчы х?гж?мч?лерде ырлаар, танцылаар кайгамчык талантылыг аныяктар база эмгежок-тур. Ыла?гыя Москва хоорайдан «Знак ветра» рок б?л?к, Красноярскиден «Галия» б?л?? дээш, ?ске-даа. Оо? мурнунда чылдарда «Yст???рээ» фестивалынга киржикчилер дыка х?й боор ч?ве болгай, бо удаада оларны? саны арай эвээш болду. 17 дугаар регионну? 17 дугаар фестивалы болгаш ындыг болганы ол ийикпе. Юбилейлиг чылдарда киржикчилер саны оранчок х?й болуру чугаажок. Польшадан келген Л.Дариушту?  «Yст???рээни?» 20 чылдаан юбилейлиг фестивалынга ыяап-ла кээр мен» дээн с?стери ону херечилеп турар-дыр. М??рейжилерни? саны эвээш-даа болза, шынары бедик дээрзин демдеглеп каайн.

Оргкомитетти?  ажылын мактавас аргажок. Фестиваль х?ннерини? программазын тургусканы онзагай. Баштайгы х?нде ТР-ни? Чазааны? Yрер х?гж?м оркестрини? Петр Казимир дири-

жерлаан оюну хамыкты кайгатты. «Ак-к?к хемни? кижилери» деп уран-чечен кинодан Мергенни? ырызын, улусту? ырызы «Агитаторну» Петр Николаевичини? бир тускай таарыштыр кылганын Тываны? Улусту? артизи Софья  Кара-оол чараш, кайгамчык к??сетти. 

             Июль 15. Кежээкини? 7 шак. Россияны? Улусту? артизи, алдарлыг саксофончу Игорь Бутман биле бисти? Yрер х?гж?м оркестрини? концертин таалап к?рд?в?с. Х?йн?? магадалын ап чораан «Ят-ха» б?л??н?? тургузукчузу Альберт Кувезин биле «Хартыга» б?л??н?? (фестивальга к?ст?п келген чылын-на к?р?кч?лерни? ынакшылын, сонуургалын чаалап алган Начын 

Ч?реве) концертин июль 16-да улуг сонуургал-биле к?рд?в?с. ?з?п орар х?гж?мч?лерге бо б?г? катаптаттынмас кичээл, мастер-

класс дээрзи чугаажок.

             Июль 17-де фестивальчылар шажынны? Хороо байырлалын-га киришкен. Алдыы-Х?рээден Yст???рээге чедир с?з?глелди? чыскаалыны? одуруунга кылаштажып, арыгланган. Ма?аа ТР-ни? Чазааны? Yрер х?гж?м оркестрини? х?гж?мч?лерини? маадырлыг чоруун онзалап демдеглээйн. Олар орук дургаар ?рер х?гж?м?н?? херекселдеринге ойнап келди. Ол дээрге чонунга, чуртунга, шажын-ч?д?лгезинге оларны? улуг х?нд?ткелини?, ыдыктап чорууруну? бадыткалы-дыр. Х?рээге улуг номга олуруп, ч?д?п-тейлээш, кайгамчык энергияны алганын киржикчи б?р?з? онзалап демдеглеп, фестивальга болгаш Yст???рээге м?гейип турар сеткилин илереттилер. Бо ыдык езулал оларны? салым-чолунга бир-ле онзагай демдек 

болуп, кижи б?р?з?н?? сагыш-сеткилин арыглап, ыдыктааны чугаажок. Хороога киржип, узун орукту эрткеш, кижи шылаар-могаар хамаанчок, хей-аът кирип, караа чырып, х?рек-ч?рээ чиигей бээр хуулгаазын к?шт? алыр-дыр. С?з?кт?? к?ж? ол хире бедик.

              Июль 17. Тиилекчилерни? болгаш Тыва Республиканы? Чазааны? Yрер х?гж?м оркестри ни? улуг концерти. Х?гж?м ч?лерни-даа, м??рейжилерни-даа к?р?кч?лер ди?миттиг 

адыш часкаашкыннары-биле сценадан салбайн шаг бооп турлар. База бир онзалап демдеглезе чогуур ч??л бар. Чылды?-на фестивальды? солуттунмас башкарыкчызы Андрей Чымбага 

бо м??рейге шынчызы дээш, к?р?кч?лерге х?нд?ткели, сценага «сугда балык дег» ча?нап, ??рт?п турары дээш, к?р?кч?лерни? ?м?нээзинден ??р?п четтинивисти илередип каалы?ар.

             А номинациялар аайы-биле тиилекчилерни? аттары бо:«Дамырак»  —  Байбек Кара-Сал (5 харлыг. Чадаана); «Фестивальды? хоочуну»  – Норбу Ховалыг (80 харлыг. С?т-Х?л 

кожуун); «Э? эки х??мейжи» –М??г?н-оол Монгуш (Чадаана);  «К?ч?теннер рогу» – «Знак ветра» б?л?к (Москва); «Фестивальды? мергеннери» – «Дэф» б?л?? (Кызыл); «Шынарлыг рок» – 

«Формула» б?л?? (Кызыл); «Дириг харылзаа» – «Радиска Кэт» (Красноярск); «Фестивальды? экспрессиязы» – Красноярскиден б?л?к; «Чалыы сылдыстар» – «Ке?гирге» б?л?? (Чадаана); «Изиг эрлер» – Сайзырал» б?л?? (Чеди-Х?л); «Ансамбльдиг ыры уран ч??л?нге ынакшыл дээш» – «Салгал» б?л?? (Улан-Удэ); «Тыва рокка шынчызы дээш» – «С?лде» б?л?? (Каа-Хем кожуун).

Тиилекчилер тускай дипломнарны болгаш «Центр Азии» солунну?  ?нд?ргени  «Азия т?в?н?? кижилери» деп номуну? 3 томун алдылар. Д?некини? 11 шакта т??нел 

концерт доозулду. Ыры, х??мейге хей-аът кирген к?р?кч?лер – аныяк тар ырлажып чанып турлар: Кежээки Чадаана,  чайынналып тур сен. Кежээки Чадаана, аксым-кежии болду?!

Салгалдарывыс аныяктар аас-кежиктиг бис деп ырлажып турар-ла болза, чаагай келир ?еге б?з?реливис улам быжыгар. Ол дээш дириг х?гж?мн?? болгаш шажынны? фестивалынга м?геели. Байырлыг, «Yст???рээ-2016»! Ужурашкыже, «Yст???рээ-2017»!

Светлана БАЛЧЫР.  

2016 ЧЫЛДЫ? июль 21-де № 81 "ШЫНГА" парлаан.